Kościoły typu baptystycznego (pierwotne) są najstarsze, istnieją prawie 2000 lat, kościoły hierarchiczne ok 100 lat krócej.

Gdy pojawił się kościół hierarchiczny, kościoły (zgromadzenia) pierwotne już tam były.

Kiedy kościół hierarchiczny stał się kościołem państwowym (po r. 350), zaczął tępić kościoły pierwotne i traktować je jako heretyków, często tylko dlatego, że występowały przeciwko odchodzeniu kościoła od wzoru Nowego Testamentu.

O historii kościołów typu baptystycznego w średniowieczu dowiadujemy się głównie z historii prześladowań takich „heretyków”. Tak się bowiem stało, że jeżeli zachowały się o nich jakieś teksty to pochodziły od ich zaprzysięgłych wrogów, Inkwizytorów i temu podobnych. Wszystko co należało do „heretyków”, którzy np. nie chcieli być poddani władzy hierarchicznego kościoła, było niszczone przez Inkwizycję.

Nie pochwalamy tu w żadnym razie heretyków rzeczywistych, którzy głosili antytrynitaryzm, dualizm, gnostycyzm i tym podobne fałszywe nauki.

Potępiamy za to sposób, w jaki ich „nawracano” – często „ogniem i mieczem” władzy, zamiast przykładem żarliwej miłości do Boga i bliźniego.

Do średniowiecznych grup typu baptystycznego możemy na pewno zaliczyć m. in:

• Waldensów [Francja, Włochy, Czechy, Polska (Śląsk i Pomorze), Niemcy] od XII wieku
• Zwolenników Jana Wiklifa (Anglia) od. XIV wieku
• Husytów (Czechy) od XIV wieku

Prześladowani, zabijani jak bezbronne owce, przetrwali chroniąc się w regionach górzystych, prowadząc proste, pobożne życie.

Umiarkowani Anabaptyści – kościoły pierwotne czasu reformacji

Reformacja sprawiła, że rozrzuceni po Europie zwolennicy radykalnego powrotu do Biblii i tradycji kościołów pierwotnych, zaczęli gromadzić się w Zgromadzenia (Zbory) w sposób jawny.

Ponieważ wiele z tych Zgromadzeń wraz z odrzuceniem Kościoła Hierarchicznego odrzuciło też praktykę chrztu niemowląt (którą zachowali Luter i Kalwin) zostali nazwani Ana-baptystami czyli wymagającymi powtórnego chrztu (po stwierdzeniu że ktoś naprawdę się upamiętał i wierzy).

Ponieważ Anabaptystami nazwano wszystkich którzy chrzcili po uwierzeniu, przylepiano im najprzeróżniejsze „łatki”, często niesprawiedliwie i nienawistnie.

Część z tych nazywanych Anabaptystami to byli rzeczywiści heretycy, odrzucający naukę Pisma Świętego. Możemy do nich zaliczyć Tomasz Münzer’a – przywódcę wojen chłopskich w Niemczech czy Melchiora Hofmann’a, który głosił, że rozpoczęło się tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi.

Stało się to jednak tylko wymówką dla kościołów hierarchicznych zarówno rzymskiego jak luterańskiego czy kalwińskiego do prześladowania pobożnych anabaptystów.

Ludzie ci ginęli tysiącami, byli wygnańcami ze swoich krajów – nie zaparli się jednak Chrystusa i drogi pobożności, która była ich życiem.

Anabaptyści znaleźli względny spokój w Anglii i w Rzeczpospolitej – w Prusach Królewskich.

Żuławy Wiślane stały się ostoją dla Mennonitów (umiarkowanych anabaptystów nazywanych od założyciela Menno Simons’a) prześladowanych w Zachodniej Europie. Ci pobożni, pracowici ludzie zmeliorowali Żuławy na wzór ojczystej Holandii, z której zostali wypędzeni. Ostatecznie, na koniec II Wojny Światowej – zostali wysiedleni z Żuław – jako ludność niemiecka.

Dużo więcej o Mennonitach przeczytasz w Książce „Mennonici” autorstwa Harolda Bendera.

Wielkie zasługi w ukształtowaniu się nowożytnego baptyzmu ma „Druga Faza Reformacji Angielskiej” w XVII w.

Młody Kościół Anglii, proklamowany przez Króla Henryka VIII (1534), zwrócił się do Biblii i wykształcił nowe pokolenia duchownych, którzy uchwycili się Słowa Bożego. W następnej fazie, kościół Anglii postanowił usztywnić swoje założenia kościoła hierarchicznego (1641), i wtedy spotkał się ze sprzeciwem młodego i radykalnego duchowieństwa. Po wydaniu restrykcyjnego prawa, ponad 2 tys. duchownych (najlepszych i najbardziej gorliwych) odmówiło złożenia przysięgi na wierność biskupowi, wymaganej przez nowe prawo. Zostali oni wyrzuceni ze swoich parafii i pomimo prześladowań stali się prekursorami radykalnych kościołów takich jak: Purytanie (ruch radykałów wewnątrz kościoła Anglikańskiego), Baptyści, Darbyści czy Prezbiterianie.

Władze Korony Brytyjskiej, chcąc pozbyć się kłopotu, nader chętnie wysyłały niewygodnych radykałów do nowych kolonii w Ameryce Północnej.

W Ameryce Północnej propagatorem baptyzmu (i szerzej tolerancji religijnej) był między innymi założyciel kolonii Rhode Island – Roger Wiliams.

Fala baptyzmu amerykańskiego o nazwie „baptyści” powróciła do Europy w XIX wieku.

Pierwszy zbór baptystyczny w kontynentalnej Europie powstał w 1834 roku, a na ziemiach polskich w 1858.

Początkowo baptystami na ziemiach polskich byli głównie ewangelicy narodowości niemieckiej oraz prawosławni Rusini. W okresie międzywojennym istniały dwie unie liczące razem ok 16 000 członków, ochrzczonych na wyznanie wiary: baptyści słowiańscy i baptyści niemieccy.

Po zakończeniu II wojny światowej w granicach Polski pozostało ok 1000 baptystów. Obecnie mamy 6500 członków, ochrzczonych na wyznanie wiary.

W 1905 roku powstał Światowy Związek Baptystów (Baptist World Alliance), liczący w 1993 147 tysięcy zborów, skupiających 38 milionów członków. Do związku nie należy wiele Zborów i Unii Baptystycznych, przeciwnych ekumenizmowi Związku.

Liczba ochrzczonych na wyznanie wiary członków zgromadzeń baptystycznych na świecie przekracza 100 mln.