Protestantyzm – nurt chrześcijaństwa, składający się z wyznań religijnych powstałych głównie na skutek ruchów reformatorskich wewnątrz Kościoła Rzymskokatolickiego, (dalej nazywanego Rzymskim) rozpoczętych w XVI wieku przez wystąpienie Marcina Lutra.

Główną cechą wyznań protestanckich jest:

  • uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada [Solus Christus] – „Tylko Chrystus”),
  • podważenie pozycji tradycji kościoła w sensie przyjmowanym przez Katolicyzm Rzymski – tj. jako równorzędnej z Pismem Świętym podstawy wiary (zasada [Sola Scriptura] – „Tylko Pismo Święte”),
  • uznanie, że odkupienie z grzechów nie jest osiągane nawet w małym stopniu z udziałem lub z powodu czynów (dobrych uczynków) człowieka, lecz że jest wyłącznym dziełem Boga (wszystkich trzech osób Trójcy Świętej) – zasada [Sola Gratia] -” Tylko Łaska”.
  • uznanie, że wiara (oparcie się na Bogu – przez Jezusa Chrystusa) jest początkiem i końcem funkcjonowania kościoła na ziemi. Dzieła i symbole stosowane do prywatnego lub publicznego wyrażania Religii Chrześcijańskiej nie mają mocy obdarzania Łaską Bożą same w sobie, ale że muszą być powiązane z wiarą tego, który z nich korzysta (zasada [Sola Fide] – „Tylko Wiara”).
  • ponadto protestanci odrzucili, jako nie oparte na Biblii: odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych (nie odmawiając jednakże bohaterom wiary czci i szacunku), celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim.

Dyskusje wśród teologów protestanckich dotyczyły m.in. znaczenia sakramentu eucharystii (realnego czy symbolicznego), wybrania do zbawienia: tzn. czy człowiek wybiera Boga i niebo czy też Bóg wybiera i prowadzi do siebie człowieka (arminianizm czy kalwinizm), sakramentu chrztu (doktryny chrztu oraz kiedy należy go przyjmować [niemowlę czy wierzący]), ustroju kościoła (episkopalizm, prezbiterianizm i kongregacjonizm). Spory te doprowadziły do wykrystalizowania się szeregu nurtów i różnorodności w łonie protestantyzmu.

Termin „protestantyzm” pochodzi od protestu złożonego przez luteranów 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu w Spirze, przeciw edyktowi zabraniającemu przechodzenia na luteranizm.

Wcześniejsze ruchy o charakterze protestanckim

Ze względu na dużą zbieżność głównych założeń XVI-wiecznej reformacji z postulatami wcześniejszych ruchów o podobnym charakterze, lecz występujących na mniejszą skalę, mianem protestantyzmu można określić także te przejawy jawnego przeciwstawiania się doktrynom i elementom tradycji Kościoła Rzymskiego na przestrzeni dziejów, które cechowała ta sama myśl teologiczna. Chodzi tu w szczególności o Waldensów oraz Husytów, których część przyłączyła się do Reformacji mając identyczne poglądy w kwestiach postrzeganych jako kluczowe dla protestantów:

  • przeżycie faktycznego nawrócenia pod wpływem słów Ewangelii połączonego z całkowitym oddaniem swego życia Bogu oraz doświadczenie narodzenia z Ducha Świętego poświadczonego przemianą serca;
  • traktowanie Jezusa Chrystusa jako najbliższego i najcenniejszego przyjaciela, jedynego Mistrza, Pana i Nauczyciela, cel i esencję życia;
  • uznawanie wyższości słów Pisma Świętego nad Tradycją Kościoła, orzeczeniami Soborów oraz nauczaniem duszpasterskim;
  • odrzucenie nieomylności poszczególnych wierzących, w tym Biskupa Rzymskiego (Papieża);
  • zniesienie podziału na duchowieństwo i laikat oraz pośrednictwa duchownych jako niezbędnego do utrzymania lub osiągnięcia zbawienia;
  •  zaniechanie jednego lub więcej elementów religijności uznanych za zbędne: (kult obrazów i podobizn, kult relikwii, kult świętych, kult Marii, kult Eucharystii, kult świętych miejsc, kult papieży i hierarchów kościoła itp.)

Jednocześnie jednak teologia protestancka zawsze zachowywała główne doktryny Kościoła Powszechnego odnośnie boskości Chrystusa, Jego narodzenia z dziewicy, śmierci za grzechy ludzkości, zmartwychwstania w ciele, wniebowstąpienia oraz powtórnego przyjścia. Podkreślano także konieczność łaski Bożej i działania Osoby Ducha Świętego, który uzdalnia nas do prowadzenia świętego życia.
Nauczano, że chociaż wierzący nie może na niebo zarobić, to Bóg nie zwalnia go od zadania zdobycia nieba w pocie czoła – tak, jak starożytny Izrael musiał podbić darowaną im ziemię obiecaną.

Powyższe cechy odróżniają więc protestantów od herezji znanych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, gdyż w zdecydowanej większości przypadków protestanci uznawali i uznają Credo (wyznanie wiary) przyjęte na Soborze Nicejskim w 325 roku.

Wigilancjusz

Dzieje myśli protestanckiej są tak stare jak dzieje Kościoła Rzymskiego. Od chwili, gdy chrześcijaństwo przyjęło swoją upolitycznioną formę oraz specyficzną organizację pod prymatem Rzymu w obrębie Kościoła zaczęli pojawiać się ludzie, którzy sprzeciwiali się wprowadzaniu nowych tradycji, narzucanych przez Biskupów.

Wigilancjusz, żyjący na przełomie IV i V wieku był prezbiterem w Akwitanii (Galia). Otwarcie sprzeciwiał się kultowi relikwii i modlitwom do zmarłych męczenników, nocnym czuwaniom w bazylikach w oczekiwaniu na działanie zmarłych świętych, skrajnemu promowaniu celibatu duchownych oraz zaniedbywaniu ubogich wierzących z Jerozolimy. Jego opinie spowodowały ostry atak ze strony św. Hieronima, który wyzwał go od 'wariatów’ (Przeciw Wigilancjuszowi), oraz dziwił się, że jego biskup nie wydał go [w domyśle: szatanowi lub władzy świeckiej] na zniszczenie ciała (List CIX, 2). Praktyka wydawania chrześcijan szatanowi na zatracenie ciała (czyli tzw. ekskomunika), aby poprzez choroby, ubóstwo czy nieszczęśliwe przypadki doprowadzić drastycznie błądzącego chrześcijanina do pokuty była stosowana jedynie wobec niepokutujących grzeszników i heretyków znajdujących się w Kościele (Mateusza 18:15-18; 1 Koryntian 5:5; 1 Tymoteusza 1:20; 2 Tymoteusza 2:17). Oznaczała ona wykluczenie danej osoby spośród grona wierzących za poważne wykroczenia przeciwko nauce Ewangelii. Przypadki te były tak skrajne, że Nowy Testament rzadko o nich wspomina. Gwałtowna reakcja św. Hieronima wskazuje na początki uznawania tradycji Rzymskiej za Równą Pismu Świętemu, gdyż biorąc pod uwagę samą naukę apostolską rację należałoby przypisać Wigilancjuszowi, którego poglądy św. Hieronim uznał za bardzo niebezpieczne herezje.

Piotr Waldo i Waldensi – „ubodzy z Lyonu”

W roku 1173 kupiec z Lionu, Piotr Waldo, w czasie wielkiego głodu pod wpływem lektury Ewangelii rozdał część swego majątku ubogim pozostawiając resztę żonie i córkom. Następnie podjął działalność wędrownego kaznodziei głosząc potrzebę ubóstwa oraz występując przeciwko grzechom pospólstwa i kleru, zyskując przy tym licznych naśladowców. Waldo i jego zwolennicy sprzeciwiali się istniejącej hierarchii kościelnej, wyłącznemu prawu duchownych do nauczania w sprawach wiary, kultowi relikwii, świętych i obrazów, a także sprzedawaniu odpustów i przymusowym dziesięcinom na rzecz Kościoła Rzymskiego. Byli przeciwni stosowaniu wszelkiej przemocy, w tym prowadzeniu wojen oraz karze śmierci. Za podstawę doktryny uznawali wyłącznie Pismo Święte (przetłumaczone na życzenie Piotra Waldo na język prowansalski), co razem z pozostałymi postulatami Waldensów, czyniło z nich prekursorów Reformacji. Po 1184 Kościół Rzymski ostro wystąpił przeciwko Waldensom, w wyniku czego zostali niemal całkowicie wytępieni przez Inkwizycję. Część z nich pojednała się z Kościołem Rzymskim, zaś radykalna grupa lombardzka połączyła się później z braćmi czeskimi, husytami. Pomimo intensywnych prześladowań gminy waldensów zdołały przetrwać w wysoko położonych rejonach Włoch i Szwajcarii, gdzie istnieją do dnia dzisiejszego.

Jan Wiklef i lollardowie

Jan Wiklef, duchowny i katolicki profesor teologi, dziekan katedry teologii uniwersytetu w Oksfordzie znany jest głównie jako inicjator pierwszego tłumaczenia całej Biblii na język angielski. Wystąpił przeciwko prymatowi papieży, niezbędności kapłanów jako pośredników między człowiekiem a Bogiem, umożliwiających osiągnięcie zbawienia, konieczności wyznawania wszystkich grzechów kapłanom, przepychowi i bogactwu kleru, zakonom, przymusowemu celibatowi księży, kultowi relikwii, obrazów i świętych oraz sensowi odbywania pielgrzymek. Zaatakował również jeden z głównych dogmatów Kościoła Rzymskiego – naukę o trassubstancjacji, wg której chleb i wino zostają przemienione w realne, prawdziwe ciało i krew Jezusa Chrystusa, spożywanie zaś eucharystii jest głównym sposobem na zbawienie.

Część studentów z Oksfordu, wędrując po dwóch jako kaznodzieje, rozniosła naukę Wiklefa po całej Anglii, gdzie nazwano ich lollardami. Potępieni przez Kościół Rzymski w 1377 i 1382 byli prześladowani, szczególnie po roku 1400 za czasów Henryka IV, zdziesiątkowani zdołali jednak przetrwać w ukryciu aż do czasów reformacji.

Jan Hus i Husyci

Husyci – ruch religijny i polityczny uczniów i zwolenników czeskiego reformatora religijnego Jana Husa, istniejący na przełomie XIV i XV wieku.

Podstawowe założenia Husytyzmu to:

  • odrzucenie politycznej władzy oraz autorytetu papieży,
  • krytyka dogmatów Rzymskich o sakramentach i o łasce,
  • odrzucenie niektórych obrzędów i ceremonii,

Najważniejsze żądania husytów zostały sformułowane w tzw. czterech artykułach praskich z 1420 roku:

  • prawo do swobodnego głoszenia Słowa Bożego przez kaznodziejów,
  • prawo do uczestnictwa w komunii pod dwiema postaciami dla osób świeckich,
  • odebranie księżom władzy świeckiej,
  • jednakowe karanie za grzechy ciężkie wszystkich stanów społecznych.

Po śmierci Jana Husa (spalony na stosie podczas Soboru w Konstancji) doszło do ogłoszenia przez Papieża krucjat przeciwko heretykom, zwanych wojnami husyckimi (1419-1434), które przybrały charakter wojny o niepodległość Czech od Domu Luksemburskiego. W trakcie walk husytyzm podzielił się na utrakwistów (kalikstynów) oraz taborytów. Taboryci dali początek braciom czeskim, którzy od XVI wieku związali się z kościołami protestanckimi. Natomiast utrakwiści w 1436 roku pojednali się z kościołem Rzymskim i cesarzem Zygmuntem Luksemburskim. Zawarte w tym czasie tzw. kompaktaty praskie zezwalały na terenie Czech na:

  1. nieskrępowane odprawianie liturgii w języku czeskim,
  2. udzielanie komunii pod dwiema postaciami,
  3. prawo wyboru arcybiskupa praskiego przez sejm czeski.

W 1462 roku papież Pius II unieważnił kompakty praskie i anulował nominację dla utrakwistycznego arcybiskupa Jana Rokycana. Wywołało to krótkotrwałe powstanie husyckie w Czechach, które jednak zostało szybko zażegnane kolejnym pojednaniem z kościołem katolickim w 1485 roku. Ugoda kutnohorska przywróciła obowiązywanie tolerancji religijnej w Czechach i pozwoliła przetrwać kościołowi utrakwistycznemu do 1627 roku.

Girolamo Savonarola

Savonarola był i pozostaje postacią dosyć kontrowersyjną, jako że nawet sam Kościół Rzymski do dziś nie może się zdecydować czy określać go mianem świętego czy heretyka. W swych działaniach stał się wyraźnym prototypem Jana Kalwina, przez co część protestantów postrzega w nim prekursora reformacji.

Dominikanin i od 1491 przeor klasztoru San Marco we Florencji uczynił z Biblii przewodnią księgę swojego życia. Zrażony rozpustą i skandalami włoskiego kleru i papiestwa już w 1475 roku w wierszu De Ruina Ecclesia nazwał Kurię Rzymską mianem 'fałszywej, dumnej prostytutki.’ Po obaleniu Medyceuszy w 1494 stanął na czele teokratycznej republiki we Florencji, która w dużym stopniu przypominała późniejsze rządy Kalwina w Genewie. Savonarola swoimi prostymi, lecz charyzmatycznymi kazaniami wymógł na mieszkańcach Florencji zmianę stylu życia, zerwanie z hazardem, rozwiązłością, pogonią za władzą i bogactwem, pogaństwem i świeckim intelektualizmem. Rządy, choć demokratyczne, były jednak nadzwyczaj surowe dla przeciwników reformy (stosowanie kary śmierci). Papież Aleksander VI oskarżany przez Savonarolę o liczne występki moralne i ateizm rzucił na niego ekskomunikę i zażądał wydania kaznodziei od Wielkiej Rady rządzącej teokratyczną republiką. Ostatecznie do procesu doszło w samej Florencji. Savonarolę wielokrotnie torturowano, aby ostatecznie wymóc na nim przyznanie się do zarzucanych mu czynów, jednakże on sam odwołał później te zeznania. 23 maja 1498 Savonarola i jego najbliżsi współpracownicy zostali spaleni na stosie po uprzednim uduszeniu za herezję, schizmę i bunt przeciwko władzy kościelnej.

Reformacja i protestantyzm rozdzieliła się na następujące nurty:

  • Luteranizm oparty o nauczanie Marcina Lutra objął głównie północne Niemcy i kraje skandynawskie.
  • Nauka Jana Kalwina (kalwinizm) opanowała Szwajcarię i Holandię i przyczyniła się do uformowania się doktryny angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów.
  • Trzecim nurtem reformacji był anabaptyzm, łączący zasadę chrztu wyznawców z radykalizmem społecznym. Radykalizm ten miał dwie odmiany:
    • Pierwsza dążyła do zmiany porządku społecznego siłą – Doprowadziło to do tzw. wojen chłopskich w Niemczech i powstania komunistycznej wspólnoty w Münster. Był to nurt heretycki i nie trzymający się nauki Chrystusowej.
    • Druga,- tzw umiarkowani anabaptyści, przyjęła zasadę radykalnego posłuszeństwa Panu Jezusowi, wierząc głęboko, że „Królestwo Boże nie jest z tego świata”. Należeli do nich m.in. mennonici, huteryci i amisze. Ich radykalne posłuszeństwo Chrystusowi ściągnęło na nich prześladowania – wypędzani z różnych krajów osiedli w końcu w USA.
  • Kształt reformacji angielskiej nadał król Henryk VIII, który zachował episkopalny ustrój Kościoła i wiele zasad Kościoła Rzymskiego. Tożsamość anglikańska opiera się w większym stopniu na liturgii szanującej różne podejścia doktrynalne, przy dużej wstrzemięźliwości w rozstrzyganiu problemów teologicznych. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodował, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację – purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii ułatwiając ich przesiedlanie się do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA.

W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miał ruch pietystyczny oraz próby unii kalwinów i luteran (ewangelickie kościoły unijne).

Reformacja w Gdańsku

Największy w całych Prusach Królewskich oddźwięk, hasła Lutra znalazły w Gdańsku. Tutaj już od r. 1520 tzw. ludowi kaznodzieje głosili kazania w duchu Lutra. W październiku 1522 r. wysuwane były żądania głoszenia tzw. czystego Słowa Bożego, czyli zgodnego z nauką Lutra. Rada miejska uzależniała swoją zgodę na te żądania od aprobaty królewskiej. Lud był jednak niecierpliwy. We wrześniu 1523 r. miały miejsce wypadki niszczenia obrazów kościelnych. Zakonnicy poczęli opuszczać klasztory. W sierpniu 1524 r. zgromadzenie ludowe zażądało od rady przeprowadzenia reform kościelnych. W międzyczasie kościoły św. Katarzyny, św. Piotra i Pawła, św. Bartłomieja, św. Barbary i św. Jana – w czasie nieobecności proboszczów – zostały objęte przez zwolenników Lutra. Byli to: Jakub Hegge, Ambroży Hitfeld, Maciej Binewald, Jakub Milller i Paweł Grunwald.

W styczniu 1525 r. doszło do rewolty w Gdańsku, obalono starą radę i powołano nową z Janem Wenlandem – licencjatem prawa. Ruch religijny splatał się tutaj z ruchem socjalnym. W dokumencie „Artikelbrief” ustalono na nowo porządek polityczny i kościelny w mieście. Nas interesują przede wszystkim postanowienia dotyczące Kościoła. Otóż, ustalono, iż w Gdańsku należy głosić wyłącznie „czyste” czyli ewangelickie Słowo Boże. Z kościołów usunąć boczne ołtarze, srebra kościelne (kielichy, monstrancje) oddać w ręce rady. Nabożeństwa miały być odprawiane w języku wiernych, a nie po łacinie. Głosić Słowo Boże mogli nie tylko duchowni, ale i świeccy. Celibat zniesiono.

Nowa rada wysłała do Wittenbergi, do samego Marcina Lutra swego posła. Był nim Jan Bonholt. Prosił on Reformatora o skierowanie do Gdańska Jana Bugenhagena, późniejszego reformatora Pomorza Zachodniego. Luter przyjął z zadowoleniem rozwój reformacji w Gdańsku, ale nie mógł wysłać Bugenhagena, bo nie zezwalał na to elektor saski, wysłał więc innego teologa Michała Meurera.

Lutra zaniepokoił jednak radykalizm przemian w Gdańsku. Dał temu wyraz w liście do gdańszczan z 5 maja 1525 r. pouczając, że wszelkie zmiany w Kościele np. usuwanie obrazów winno być dokonywane nie gwałtownie przez tłum, lecz przez uprawnioną władzę czyli radę miejską.
W roku 1526 król Zygmunt Stary rozpoczął tłumienie buntu w Gdańsku. 13 liderów przemian zostało ściętych na rynku, wielu uciekło do Prus Książęcych. Przywrócono poprzedni porządek religijny. Miasto jednak nie było już takie samo. Zakony wyludniały się a wierni chodzili na nabożeństwa tam gdzie głoszono biblijną naukę.

4 lipca 1557 Gdańsk uzyskał przywilej religijny, pozwalający na oficjalne prowadzenie nabożeństw luterańskich.

I tak już zostało, aż do II wojny światowej Gdańsk był miastem wielu nurtów chrześcijaństwa z przewagą protestantów.

Więcej przeczytasz w artykule Reformacja na Pomorzu.

Ciekawe artykuły o protestantyzmie w innych miejscach sieci:

* Dwuczęściowy ciekawy artykuł o protestantyźmie na portalu Kosciol.pl